H ίδρυση του Λαογραφικού Mουσείου και Aρχείου έγινε με το Προεδρικό Διάταγμα αριθμ. 89, αριθμ. φύλου 30/3-12-1977. H απαρχή ωστόσο της ίδρυσής του βρίσκεται στην περίοδο 1964 – 1969 κατά την οποία ο πρώτος καθηγητής της Έδρας της Λαογραφίας της Φιλοσοφικής Σχολής, Δημήτριος Λουκάτος άρχισε να δημιουργεί την πρώτη συλλογή του μουσείου.
Η τελευταία προερχόταν, κατά βάση, από δωρεές που έκαναν οι ίδιοι οι φοιτητές του, ανταποκρινόμενοι στην πρόσκλησή του να συμβάλλουν στην οργάνωση ενός λαογραφικού πανεπιστημιακού μουσείου.
Το είδος των αντικειμένων που συλλέγονταν και ο τρόπος της κατάταξής τους έδειχνε ότι ο καθηγητής Δημ. Λουκάτος προσέγγιζε με νέους θεωρητικούς και μεθοδολογικούς όρους τον κοινωνικό και εκπαιδευτικό θεσμό του μουσείου του λαϊκού πολιτισμού. Εφαρμόζοντας τη θεωρία και τη μέθοδο της εθνογραφίας σε εποχές, όπου η συλλογή και η επιλογή των αντικειμένων προς έκθεση πραγματοποιούνταν σε άλλα μουσεία με βάση κυρίως αισθητικά κριτήρια ή κριτήρια πολυτιμότητας και σπανιότητας και όπου η παραδοσιακή κοινωνία έμοιαζε να εκτίθεται α-χρονικά μέσω αποσπασματικών αντικειμένων οικοδομώντας ιστορικά στερεότυπα, ο ιδρυτής του Μουσείου και οι διάδοχοί του ( καθηγητές της Φιλοσοφικής Σχολής και από το 1976 ο καθηγητής της έδρας της λαογραφίας Μ. Γ. Μερακλής ) έθεσαν ως στόχο τη λειτουργικότητα και τη χρηστικότητα, την θεματική συλλογή και όχι την αθροιστική συσσώρευση κατακερματισμένων προϊόντων της ανθρώπινης δραστηριότητας. H προσοχή ειδικότερα στράφηκε σε γεωργικά ή κτηνοτροφικά, χρηστικά αντικείμενα που είχαν να κάνουν με τον προ-βιομηχανικό τρόπο παραγωγής και με αντικείμενα που μαρτυρούν γενικότερα τον τρόπο ζωής στην παραδοσιακή κοινωνία.
Έως το 1978 η συλλογή αριθμούσε περίπου 500 αντικείμενα που επαυξήθηκαν στα 600 περίπου αντικείμενα έως το 1993.
Η συλλογή ωστόσο εμπλουτίσθηκε σημαντικά το 1994, όταν από το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων παραχωρήθηκαν αντικείμενα που προέρχονταν από την κατοικία του δωρητή Ιωάννη Τσανάκα. Ο Ιωάννης Τσανάκας άφησε ως κληροδότημα με βάση την από 1981 διαθήκη του, το μεγαλύτερο μέρος της κινητής και ακίνητης περιουσίας της οικογένειας Τσανάκα στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων προκειμένου «τα εισοδήματα της κινητής και ακινήτου περιουσίας , οι καταθέσεις και οι τόκοι» να διατίθενται υπό του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων δι΄έξοδα σπουδών ή μεταπτυχιακών σπουδών ήτοι διά υποτροφίας απόρων φοιτητών κατά προτίμησιν πρώτον καταγομένων και διαμενόντων εν Μετσόβω και περιφέρειαν Μετσόβου και δεύτερον των καταγομένων και διαμενόντων εις τον Νομόν Ιωαννίνων».
Το μεγαλύτερο μέρος της κινητής περιουσίας του ήταν οικιακά αντικείμενα, ρουχισμός, έπιπλα κλπ. Αυτά παραχωρήθηκαν κατά το μεγαλύτερο μέρος τους στο Λαογραφικό Μουσείο. Τα περρισότερα αντικείμενα της συλλογής Ι. Τσανάκα συνθέτουν μια καθαρή εικόνα της καθημερινότητας του ορεινού χώρου (του Μετσόβου, απ’ όπου ο δωρητής καταγόταν) ενώ ένας σημαντικός επίσης αριθμός αποτυπώνει την καθημερινότητα ενός μικροαστικού σπιτιού των Ιωαννίνων και μαρτυρεί την διαδικασία και τη βιωμένη εμπειρία ένταξης του ορεινού κόσμου στη σύνολη κοινωνία.
Το Λ. Μ. Π. Ι. έχει ως σκοπό : την εποπτική διδασκαλία και άσκηση των φοιτητών,τη διασφάλιση και συντήρηση των υπαρχόντων αντικειμένων και μεθοδική έκθεσις αυτών, την οργάνωση και τον συστηματικό εμπλουτισμό των συλλογών του.
Το Λαογραφικό Μουσείο εποπτεύεται και λειτουργεί με την ευθύνη του Τομέα Λαογραφίας του Τμήματος Ιστορίας – Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων.
Το Λαογραφικό Μουσείο βρίσκεται στην πανεπιστημιούπολη, στο κτίριο της Φιλοσοφικής Σχολής και ειδικότερα απέναντι από το αμφιθέατρο Δάκαρη. Στεγάζεται προσωρινά σε χώρο διακοσίων περίπου τετραγωνικών μέτρων.
