Το Μουσείο Θεοφίλου ανεγέρθηκε το έτος 1964 σε ένα προάστειο της Μυτιλήνης, τη Βαρειά, εκεί όπου γεννήθηκε και πέρασε τα παιδικά του χρόνια ο λαϊκός αυτοδίδακτος ζωγράφος Θεόφιλος Χατζημιχαήλ (1867-1934), με έξοδα του Μυτιληνιού, φημισμένου καλλιτεχνικού εκδότη στο Παρίσι, Στρατή Ελευθεριάδη (TERIADE).
Το 1965 ο TERIADE το δώρησε στο Δήμο της Μυτιλήνης μαζί με 86 πίνακες του Θεόφιλου, από την ιδιωτική του συλλογή, και από τότε λειτουργεί ως Δημοτικό Μουσείο. Το κτίριο είναι κτισμένο με μυτιληνιά πέτρα σε χρώμα ροδί σκοτωμένο, που ταιριάζει απόλυτα με τον απέραντο ελαιώνα που το περιβάλλει.
Αποτελείται από τέσσερις συνεχόμενες αίθουσες, μέσα στις οποίες υπάρχουν 86 ζωγραφικοί πίνακες του Θεόφιλου από τα τελευταία έξι χρόνια της ζωή του. Την έκθεση επιμελήθηκε ο Γιάννης Τσαρούχης.
Τα θέματα των πινάκων είναι παρμένα από την Ιστορία, Μυθολογία, Λαογραφία. Αναπαριστά επίσης σκηνές από την καθημερινή ζωή, ενδυμασίες, τοπία κ.ά.
Ο ζωγράφος Θεόφιλος (1867-1934)
Γεννημένος στη Βαρειά της Λέσβου, ο ζωγράφος Θεόφιλος επέδειξε σε νεαρή ηλικία ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη ζωγραφική, πάνω στη οποία απέκτησε βασικές γνώσεις δίπλα στον παππού του. Πολύ νέος δραπετεύει από τη Μυτιλήνη για τη Σμύρνη που είναι το οικονομικό κέντρο της Μικράς Ασίας. Δουλεύει στο ελληνικό προξενείο και παράλληλα ζωγραφίζει. Αργότερα εγκαθίσταται στο Βόλο και ζωγραφίζει σε σπίτια και μαγαζιά της περιοχής ενώ παράλληλα αναζητεί ευκαιριακές δουλειές και διασκεδάζει τους κατοίκους άλλοτε ντυμένος τσολιάς και άλλοτε Μεγαλέξανδρος. Τα περισσότερα χρόνια της ζωής του διαμένει στο Πήλιο. Το 1927 επιστρέφει στη γενέτειρά του Μυτιλήνη όπου και ολοκληρώνει τον κύκλο της ζωγραφικής του.
Κυρίαρχο στοιχείο του έργου του είναι η ελληνικότητά του και η εικονογράφηση της ελληνικής παράδοσης και ιστορίας. Η αναγνώριση της αξίας του έργου του Θεόφιλου αλλά και η διεθνής προβολή του που ωστόσο σημειώνονται μετά το θάνατό του οφείλονται στον καταξιωμένο τεχνοκριτικό και εκδότη Στρατή Ελευθεριάδη (Teriade) που με έξοδα του αναγείρει το 1964 το Μουσείο Θεόφιλου στη Βαρειά της Λέσβου.
