Το Μουσείο Παύλου και Αλεξάνδρας Κανελλοπούλου δημιουργήθηκε για να στεγάσει την ιδιωτική συλλογή του ζεύγους Κανελλοπούλου, που δωρήθηκε στο ελληνικό κράτος το 1972. Ο Παύλος Κανελλόπουλος, όταν δώρισε τη συλλογή στο κράτος, όχι μόνο δε δέχτηκε τη θεσπισμένη φοροαπαλλαγή ύψους 25 εκατομμυρίων δραχμών, αλλά ζήτησε να καταγραφεί αυτή η απόφαση ως πράξη δωρεάς.
Το κτίριο του Μουσείου ανήκε στην παλιά Αθηναϊκή οικογένεια Μιχαλέα. Το αρχοντικό Μιχαλέα κτίσθηκε το 1894, απαλλοτριώθηκε και αναστηλώθηκε από το Ελληνικό Κράτος τη δεκαετία 1960-1970.
Το Μουσείο άνοιξε τις πύλες του για το κοινό τον Ιούλιο του 1976. Από την ίδρυσή του το 1976 έως το 2004 στεγαζόταν στους τρεις ορόφους και το υπόγειο του νεοκλασικού αρχοντικού. Μετά από 20 χρόνια συνεχούς λειτουργίας του Μουσείου και με οξυμένα προβλήματα φθοράς του παλιού αρχοντικού, ιδιαίτερα λόγω των υπογείων νερών που διατρέχουν το βράχο της βόρειας κλιτύος της Ακροπόλεως, χρειάσθηκε το 1995 να γίνουν εκτεταμένες εργασίες ανακαίνισης που ολοκληρώθηκε το 1996.
Η συλλογή είχε οργανωθεί κατά χρονολογικές, θεματικές και γεωγραφικές ενότητες με τον καλύτερο δυνατό τρόπο και προσαρμοσμένη άριστα στα τέσσερα επίπεδα και τον χαρακτήρα του παλαιού κτηρίου.
Ωστόσο, άλλα 1.000 αντικείμενα παρέμεναν στην αποθήκη του Μουσείου και στην οικία των δωρητών. Χίλιες αρχαιότητες που, ενώ εντάσσονταν στα δωρητήρια συμβόλαια, έπρεπε να παραμείνουν στο σκοτάδι περιμένοντας τις κατάλληλες συνθήκες για να περιέλθουν στο Μουσείο. Μια επέκταση του Μουσείου όχι μόνο θα ενέτασσε τις υπόλοιπες αρχαιότητες στο Μουσείο αλλά θα επέτρεπε και τον σαφέστερο διαχωρισμό των ενοτήτων των αρχαίων που δε διακρινόταν εύκολα μέσα στην πληθώρα και την αναγκαστική συσσώρευση των εκθεμάτων.
Το όνειρο ζωής του ζεύγους Κανελλοπούλου πραγματοποιήθηκε όταν αγοράστηκε με δαπάνη της Αλεξάνδρας Κανελλοπούλου το όμορο προς Ανατολάς του Μουσείου οικόπεδο, όπου χτίστηκε η νέα πτέρυγα βάσει των σχεδίων του αρχιτέκτονα Παύλου Καλλιγά. Με την προσθήκη του νέου κτιρίου, ένα μεγάλο έργο έφτασε στην ολοκλήρωσή του και επαναλειτούργησε το 2010.
Αρωγός στο έργο του Μουσείου υπήρξε το Ίδρυμα Παύλου και Αλεξάνδρας Κανελλοπούλου.
Το Μουσείο Παύλου και Αλεξάνδρας Κανελλοπούλου είναι νομικό πρόσωπο δημοσίου δικαίου και διοικείται αυτοτελώς από Διοικητικό Συμβούλιο.
Η συλλογή
Το πάθος, το πείσμα και το μεράκι για την Ελλάδα ήταν η κινητήρια δύναμη που οδήγησε τον Παύλο Κανελλόπουλο να ξεκινήσει τη συλλογή των αντικειμένων από τα φοιτητικά του κιόλας χρόνια το 1920 στο Μόναχο. Δύο εικόνες, μια Παναγία και ένας Άγιος Νικόλαος του 16ου αιώνα ήταν τα πρώτα αντικείμενα της μοναδικής συλλογής που ακολούθησε και που πολλά χρόνια αργότερα θα χαρακτηριζόταν ως μια από τις πιο αξιόλογες ιδιωτικές συλλογές ελληνικής τέχνης σε ολόκληρο τον κόσμο.
Μαζί με τη σύζυγό του, Αλεξάνδρα Κανελλοπούλου, εμπλούτισαν τη συλλογή τους με πολλές άλλες αρχαιότητες, κυρίως από αγορές στο εξωτερικό.
Η αγάπη τους για τον ελληνικό πολιτισμό και η έγνοια τους να παραμείνει η πολιτιστική μας κληρονομιά στην Ελλάδα οδήγησε στη δημιουργία συλλογής περίπου 6.500 αντικειμένων αρχαίας τέχνης, τα οποία χρονολογούνται από τους προϊστορικούς ως τους νεότερους χρόνους.
Σκοπός του συλλέκτη ήταν να δείξει τη συνέχεια της ελληνικής τέχνης μέσα στους αιώνες, αλλά και ο επαναπατρισμός ξενιτεμένων αξιόλογων ελληνικών αρχαιοτήτων.
Ο επισκέπτης του Μουσείου Κανελλοπούλου έχει τη δυνατότητα να κατανοήσει την εξέλιξη της ελληνικής τέχνης και τη θαυμαστή πολυμορφία της και να διακρίνει τη σχέση της με τις γεωγραφικές και πληθυσμιακές ιδιαιτερότητες του ελληνικού κόσμου.
